در دنیای مدرن که اکثر فضاهای درمانی تنها به تکنولوژی و پیشرفت متدهای پزشکی متکی است ، طبیعت و نقش آن به عنوان عاملی موثر بر درمان و سلامتی انسان کمتر مورد توجه قرار گرفته و در نتیجه محوطه بیمارستان ها به فضاهایی خشک و بی روح تبدیل شده است . پروژه بیمارستان فیونا استنلی در غرب استرالیا ، یکی از نمونه های موفق در طراحی منظر با رویکرد شفابخش در استرالیا به شمار می آید .
ما در این مطلب در درصدد معرفی تحلیلی و تبیین رویکردهای حاکم بر طراحی یکی از بزرگ ترین و مهمترین پروژه های استرالیا هستیم . برای تهیه آن به منابع های از جمله مقالات در زمینه طراحی فضاهای درمانی و شفابخش، استناد شده است. در بررسی این پروژه این سوال مطرح می شود که مهمترین ویژگی های منظر شفابخش که در بیمارستان فیونا استنلی به عنوان یک نمونه موفق و معاصر وجو دارد ، چیست ؟ راهکارها در طراحی و ایجاد منظر شفابخش در این مجموعه فراتر از یک ایده فرمالیستی و صرفا توجه به ویژگی های عینی سایت است و ظرفیت آن را دارد به عنوان یک ایده منظرین واحد در نظر گرفته شود . این امر موجب ایجاد بستری مناسب برای همزیستی سارگار بین زندگی انسان و دیگر گونه های حیاتی میشود که همه از منابع مشترکی برای ادامه حیات خود استفاده میکند .
در این پروژه برای ایجاد منظری شفابخش، با توجه به ویژگی های زمینه و الگوی رفتاری انسان ها ، منظر به عنوان یک رویکرد کل نگر ، در طراحی و برنامه ریزی مورد توجه قرار گرفته است .همچنین اقداماتی مانند تعریف مقیاس انسانی برای فضاها ، ایجاد فضاهای یکپارچه و متنوع ، منظر بومی آشنا با استفاده از طراحی های مفهومی و چشم اندازهای طبیعی ، ساختار کلی بیمارستان فیونا استنلی را شکل داده است. تجزیه های تاریخی نیز نشان می دهد طبیعت سبز ، نور خورشید و هوای تازه از ملزومات شفابخشی در محیط های درمانی محسوب می شود . به همین دلیل یکی از راهکارهای مهم در راستای ارتقاء کیفیتت محیط مراکز درمانی ، ایجاد ارتباط بیمار با طبیعت است.
منظر شفابخش ( Healing landscape )
باغ های شفابخش نه به دلیل عناصر عینی و معیار های زیباشناختی آنها ، بلکه به دلیل ایجاد بستر مناسب برای تعامل انسان با محیط اطرافش و درگیر کردن حواس پنج گانه او ، خاصیت شفابخشی دارند و شرایطی برای سلامت جسم و روح انسان فراهم میکنند . بیمارستان ها عموماً مکان هایی هستند که مردم برای درمان و کسب سلامتی به آنها مراجعه میکنند. بنابراین جای تعجب ندارد که برای طراحی منظر بیمارستان فیونااستنلی تیم طراحی هاسل به طراغ خلق فضایی شفابخش و طبیعی رفتند . چنین فضایی به بیماران این امکان را می دهد که هم در فضای داخل و هم بیرون ، در ارتباط با طبیعت بهبود یافته و فعالیت کنند . پیش از آنکه حتی کار طراحی آغاز شود، گروه همکاران در مورد نحوه آغاز کار ، از یک طراح در روش مراقبت های درمانی مبتنی بر شواهد، یاری گرفتند. این مشاور در طراحی بیمارستان ها،مطالعاتی انجام می داد که نشان های می داد منظر های سبز ، نور طبیعی و دسترسی به محیط های طبیعی همگی در کنار هم کمک می کنند تا نه تنها بهبود روانی و سلامتی جسمانی بیماران پیشرفت کند، بلکه در طول مدت بستری،نیاز به داروهای مسکن کاهش یابد. همچنین مطالعات نشان می دهد سهولت دسترسی به فضاهای بیرونی می تواند برای کارکنان بیمارستان که به دنبال لحظه ای برای آسودن از محیط کار پراسترس خود هستند ، مفید باشد .
انسان به صورت فطری میل به طبیعت دارد و طبیعت بستری برای آرامش روح و روان اوست
مزایای طراحی منظر در فضای درمانی
راجر اولریخ ( Roger Ulrich ) یکی از محققان در زمینه فضاهای شفابخش ، معتقد است مشاهده مناظر سبز ، نور طبیعی خورشید و دسترسی به فضاهای طبیعی اطراف ، فواید زیادی هم برای بیماران و هم کارکنان بیمارستان دارد. امکان حضور بیماران در طبیعت می تواند به بهبود وضعیت فیزیکی و روحی آنان، کاشه طول درمان و حتی کاهش میزان مصرف دارو، کمک کند که به نوعی با کاشه هزینه های خدمات درمانی و بهبود آن، موجب پایداری اقتصادی می شود. اختصاص فضاهای طبیعی با کیفیت مناسب برای کارکنان بیمارستان نیز نه تنها موجب افزایش سطح رضایت این افراد ، بلکه موجب عملکرد بهتر و کاشه کناره گیزی آنها به دلیل سختی کار می شود. او معتقد است حواس پرتی مثبت، عاملی محیطی یا موقعیتی است که می تواند یک سطح احساسی پیشرفته را در شخصی که آن را در می کند ارتقاء دهد و افکار نگران کننده را از بین ببرد یا کاهش دهد. همچنین فواید تغییرات در سیستم های فیزیولوژیک همچون فشار خون پایین و هورمون های استرس را پرورش دهد ( Ulrich 1979 ).
کارکرد اصلی باغ های شفابخش در بیمارستان ها کمک به بهبود بیماران است، اما گروه های مختلفی علاوه بر بیماران مانند پزشکان،کارکنان بیمارستان و همراهان بیمار به بیمارستان مراجعه میکنند. به همین دلیل این فضا باید بستری مناسب برای پاسخگویی به نیاز همه این افراد باشد. در واقع طراح باید بستری مناسب برای انوع فعالیت های فیزیکی و غیر فیزیکی مانند نگاه کردن به طبیعت حتی از پنجره اتاق، نشستن، مطالعه کردن، استراحت، نیایش، راه رفتن، انجام تمرینات ورزشی، باغبانی، تعاملات اجتماعی و بازی کودکان و … را در فضاهای درمانی در نظر بگیرد. شکل گیری مناظر شفابخش به مولفه های منظر و رابطه آن با سلامت افراد مرتبط می شود که باید در کاشه استرس و دردهای فیزیکی موثر واقع شود. خصایص و نقش ویژه این باغ ها، آنها را با سایر باغ ها متمایز میکند، به همین دلیل برای طراحی باغ ها با رویکرد شفابخشی باید اصول کلی را در نظر گرفت که با رعایت این اصول، باغ به سوی اثرگذاری در جهت رفع بیماری های جسمی و روحی پیش می رود ( Yucel,2013 ) به گفته کوپر و بارنز ( Cooper and Barnes ) سه اصل کلی در منظر شفابخش مورد توجه قرار میگیرد که عبارتند از :
- تماس با طبیعت و مشاهده مناظر طبیعی
- پاسگویی محیط به نیازهای فردی و تعاملات اجتماعی
او معتقد است اصول طراحی مناظر شفابخش در راستای ایجاد اهداف زیر به کار گرفته می شوند که عبارتند از :
- خلق حس امنیت در فضا
- ایجاد خوانایی در منظر
- ایجاد زمینه مناسب برای آرامش روانی
- فرصت هایی برای انتخاب ( به دنبال انزوا و خلوت شخصی بودن یا به دنبال ملحق دشن به گروه های جمعی و فعالیت های گروهی برای بهره بردن از حمایت اجتماعی )
فراهم کردن زمینه هایی که فرد با طبیعت درگیر شود - ایجاد زمینه های انس و آشنایی با محیط
- خلق ویژگی های مثبت و واضح در طراحی منظر ( Cooper & Barnes,1999
در ادامه گوکن ( Gokcen ) در مقاله خود به معرفی اصول و معیارهایی برای طراحی محوطه بیرونی بیمارستان نیز اشاره کرده است. از نظر او فضای کالبدی محوطه نیز نقش مهمی در طراحی منظر با رویکرد شفابخشی دارد؛ در واقع فضاهای طراحی شده می تواند بستری مناسب برای حضور در سایت و فضایی آرامش بخش را ایجاد کند و عاملی مهم برای استفاده بیشتر از ظرفیت های طبیعی با هدف بهبود و ارتقاء سطح سلامت افراد باشد. معیار های مطرح شده توسط گوکن برای طراحی محوطه باغ های شفابخش به شرح زیر است :
- دسترسی آسان : مهمترین معیار برای طراحی محوطه های درمانی، فضاهای ارتباطی است. طراحی صرفاً یک باغ زیبا در بیمارستان کتفی نیست، بلکه این فضاها باید برای بیمار و نیازهای او طراحی شود. به همین دلیل طراحی مناسب مسیرها، امکان دسترسی آسان را برای همه افراد فراهم می کند. در این صورت است که هب حضور بیماران در بیمارستان احترام گذاشته می شود و او می تواند از امکانات موجود استفاده کند ( Piotrowsk, 2007 )
- خوانایی : هر چه بیشتر یک فضا خوانا باشد به همان میزان آن فضا مورد استفاده قرار می گیرد. حداقل یک فضا در محوطه بیمارستان باید از ورودی اصلی سایت قابل شناسایی و دیدن باشد . این ویژگی حس آشنا و امنیت را القا می کند. همچنین موجب جهت یابی، الگوسازی از فضا و درک فضا توسط همه افراد در سایت می شود (Sadler,2007 )
- احساس امنیت : بیماران اغلب هم از نظر فیزیکی و هم از نظر روانی در بیمارستان تحت فشار هستند. به همین دلیل طراح همواره باید تلاش کند با طراحی فضاهای شفاف حس امنیت را برای بیماران فراهم کند. نورپردازی ها و در نظر گرفتن امکانات رفاهی مناسب مانند تلفن های عمومی در محوطه ایزوله بیمارستان از جمله اقداماتی است که حس امنیت را برای بیماران به وجود می آورد. طراحی مبلمان های مناسب برای نشستن در سطح سایت و کف سازی خوانا و متناسب با شرایط افراد برای پیاده روی، دست انداز ( نرده ) و پله های استاندارد همگی عوامل کالبدی است که فضایی امن و قابل استفاده را برای بیماران و … در سایت به وجود می آورد ( Cooper, 2010 )
- حس کنترل فرد بر محیط : تحقیقات نشان می دهد عدم احساس کنترل بر محیط باعث افسردگی و بروز انواع بیماری ها می شود . احساس کنترل بر محیط را می توان با مشارکت بیمار در طراحی محوطه به وجود آورد. همچنین تنوع فضایی به این افراد کمک میکند بر اساس نیاز خود، انتخاب کنند تا در چه فضایی حضور یابند. با القای این حس به سایر نیازهای فرد مانند امنیت، استقلال و رعایت حریم خصوصی نیز پاسخ داده می شود. در واقع حس کنترل امنیت بر محیط برای بهبودی حال روحی بیمار بسیار حیاطی و در رابطه با منظر شفابخش، این حس یکی از مهمترین عوامل در زمینه ارضای نیازهای فردی است ( Kaplan, 1992 ) .
- القای حس آرامش : بیماران در فضاهای درمانی اصولاً در شرایط حساس فیزیکی و روحی قرار دارند. به همین دلیل تمام امکانات طراحی شده در بیمارستان باید در خدمت و فرهم کردن آرامش برای این افراد باشد. به عنوان مثال، بیماران سوانح سوختگی اغلب به نور حساس هستند، به همین دلیل فضاهایی با امکان کنترل نور خورشید و درجه حرارت باید در بیمارستان ها تعبیه شود ( Cooper & Barens, 1999 ) . همچنین افراد کم توان فیزیکی اغلب به دلیل حس ضعف در حرکت، میل به حضور در محیط ندارند. بهه مین دلیل در نظر گرفتن امکاناتی در محوطه مانند تخت و صندلی های مناسب و نرده هایی برای کمک به حرکت در محوطه موجب تشویق افراد برای حضور در سایت و طبیعت می شود. اتاق های بستری نیز باید دید به باغ و طبیعت اطراف داشته باشند. در این صورت است که می توانند حتی در صورت عدم توانایی حضور در سایت، از فضایطراحی شده و طبیعت لذت ببرند ( Sadler, 2007 ) .
- طراحی فضای آرام : تحقیقات در چهار بیمارستان مختلف نشان می دهد که آلودگی های صوتی مانند صدای هواسازها، ترافیک خیابان و … مخل آسایش بیماران و محیط می شود . به همین دلیل محوطه و فضاهای بیرونی یک فضای درمانی باید به گونه ای طراحی شود تا آلودگی های صوتی و تردد ماشین های باربری داخل سایت را کاهش دهد ( Kaplan, 1992 ).
- طراحی فضای آشنا : فضای پر تنش بیمارستان و تاثیر آن بر بیماران و سایر افراد حاضر در آن انکارناپذیر است، به همین دلیل تلفیق فضاهای درمانی با طبیعت و ایجاد منظرهای طبیعی می تواند در ایجاد فضایی آشنا و همراه با آرامش کمک کند. به عنوان مثال می توان به بیماران آلزایمری و دوقطبی اشاره کرد که طراحی فضاهای انسانی و مشابه با محیط روزمره این افراد می تواند در بهبود وضعیت سلامت آنها موثر باشد. در بیمارستان علاوه بر بیماران ، کارکنان و همراهان نیز تحت فشار این محیط پراسترس هستند و بر سلامت و عملکرد آنها نیز تاثیر می گذارد. در نتیجه دسترسی به طبیعت و طراحی فضاهای آشنا که موجب آرامش روحی آنها می شود، برای این افراد نیز ضروری است و می تواند به حفظ سلامت آنها کمک کند ( Kaplan & kaplan, 1983 ) .
- انعطاف پذیری : انواع فضاها باید به گونه ای طراحی شوند که علاوه بر دعوت کنندگی، جذاب نیز باشند و حواس آنها را درگیر کنند. همچنین توجه به نیاز افراد در بازه های زمانی مختلف یکی از عوامل تاثیرگذار بر طراحی فضاهای درمانی شفابخش است. در واقع با طراحی یک فضای منعطف، امکان استفاده آن در شرایط مختلف برای انواع فعالیت ها و پاسخگویی به نیاز همه فراهم می شود .
معرفی پروژه بیمارستان فیونا استنلی
بیمارستان فیونا استنلی یکی از اولین مراکز درمانی و بزرگ ترین پروژه های شهرداری در غرب استرالیا است. این بیمارستان عمومی به ارزش دو بیلیون دلار در اکتبر ۲۰۱۴ افتتاح شد و در حال حاضر یکی از سه بیمارستان اصلی در منطقه جنونبی شهر پرت محسوب می شود. ساختمان این مجموعه از بخش های درمانی ، تحقیقاتی و آموزشی تشکیل شده است و محوطه آن در محدوده ای به مساحت ۳۲ هکتار شامل دریاچه، پارک عمومی، حیان توان بخشی خصوصی، باغ بام ها و فضاهای جمعی به صورت یکپارچه در کنارهم قرار گرفته اند و محوطه سایت نقش حیاطی برای عملکرد و نتایج بالینی بیمارستان دارند. بیش از ۲۱ میلیون دلار برای طراحی فضاهای سبز در کنار مجموعه ساختمان های بیمارستان، سرمایه گذاری شده است. طراحی نوآورانه بیمارستان فیونا استنلی حاصل همکاری گروه طراحی هاسل ( HASSELL ) است ( www.hassellstudio.com )
راهبردها و اقدامات در طراحی منظر بیمارستان فیونا استنلی
تاثیر طبیعت در ایجاد حس مکان انکارناپذیر است و انسان همواره به فضاهای آمیخته با طبیعت احساس تعلق میکند . طراح برای تفکیک فضاها در قمیاس انسانی از فضاهای سبز استفاده کرده است و همچنین استفاده از یک طرح کاشت مشخص در یک محوطه راه حل مناسبی برای ایجاد پیوستگی و وحدت یک فضا در سایت بوده است. تکرار این الگو در سایت علاوه بر یکپارچگی فضا امکان دسترسی مستقیم به طبیعت را برای همه افراد به وجود آورده است.
طراحی منظر این بیمارستان در مقیاس خرد و کلان با هدف ترغیب بیمار برای حضور در سایت است. از جمله این اقدامات در مقیاس کلان ، طراحی فضاهای جمعی است. برنامه ریزی و طراحی این فضاها داخل ساختمان و در محوطه بیرونی از جمله اقداماتی است که بواسطه مکان یابی مناسب آن در سایت، با طراحی المان های شاخص و نشانه ای کیفیت فضایی متنوع و خوانایی را در کل سایت ایجاد و بیمارستان را از یک فضای خشک و بی روح به مکانی باهویت تبدیل کرده است .
این فضاها بستری مناسب را برای تعاملات اجتماعی و شکل گیری خاطرات مشترک به وجود آورده اند که برای بیماران آرامش بخش و فرح بخش است و موجب بهبود وضعیت سلامتی روحی و جسمی بیمار می شود
تراس ها در طبقات با مصالح نیمه شفاف و دوجداره مسقف شده و امکان استفاده از آن، مشاهده مناظر طبیعی اطراف و حتی قرار دادن تخت برای بیماران خاص به وجود آمده است . ( مأخذ : www.landezine.com )
طراحی منظر و استفاده از عناصر طبیعی در طراحی فضایی شفابخش نقش بسیار مهم و تاثیرگذاری داشته است. در واقع طراح از هر امکانی برای برقراری ارتباط بین انسان با طبیعت، استفاده کرده است. به عنوان مثال می توان به طراحی بازشو اتاق های بستری به سمت مناضر طبیعی و طراحی فضاهای سبز در طبقات اشاره کرد. تراس های مسقف در این مجموعه از جمله فضاهای انعطاف پذیر است که امکان استفاده از آن در تمام فصل های سال و برای تمام بیماران وجود دارد. این تراس ها فضای مناسب برای قرار دادن تخت های بستری، فعالیت های کاردرمانی و استراحت کارکنان و همراه بیمار محسوب میشود.
ایده تلفیق فضاهای طبیعی در داخل ساختمان نه تنها موجب تنوع و افزایش کیفیت فضای داخلی بیمارستان می شود، بلکه عاملی است برای ایجاد محیطی آرامش بخش که موجب بهبود شرایط روحی همه می شود.
تلفیق فضاهای سبز با مسیرهای عمومی به گونه ای است که در ارتباط باهم یک کل را به وجود آورده اند و در نظر گرفتن آنها به صورت مستقل، بی معنی و بی هویت به تظر می رسد
با ایجاد بازشوهایی به سمت مناظر اطراف، امکان دیدن فضاهای طبیعی برای بیمارانی که امکان حرکت در سایت را ندارند، فراهم شده است ( www.architectureau.com )
طراح تلاش کرده علاوه بر طراحی هویت مند و ایجاد پایداری اقتصادی و اجتماعی، پایداری زیست محیطی را با حفظ و احیاء ویژگی های ارزشمند طبیعی آن، به وجود آورد. جنگل های بکر اطراف سایت یکی از ظرفیت های آن است که بر طرح منظر، جهت گیری ساختمان و طرح کاشت آن بسیار تاثیر گذاشته است. جهت گیری ساختمان و بازشوهای اتاق های بستری اغلب به سمت طبیعت و منظره طراحی شده است. همچنین همانطور که گفته شدفرم کلی نمای ساختمان با الهام از الگوی بومی، علاوه بر تداوم و پیوستگی بصری، به جذب انرژی خورشیدی و تولید گرمایش و عدم اتلاف انرژی در روزهای گرم تابستان کمک می کند که موجب پایداری زیست محیطی ساختمان و منظر آن می شود.
در محوطه بیمارستان بیش از ۲۱۰۰ درخت و ۱۶۰ هزار بوته که اعلب گیاهان بومی منطقه هستند کاشته شده است، مانند درختان لیمو، ارکیده، سرخس، گرویل ( Grevillea,گونه همیشه سبز )، بنکسیا ( Banksia, گلی وحشی ) درختچه هاکیا ( Hakea ) و اکالیپتوس
کاشت انبوده گیاهان بومی در قسمت هایی از مجموعه، پیوستگی لکه های سبز و ارتباط منظر طراحی شده را با جنگل های بکر اطراف، به وجود آورده است. تعبیه گودال های آب، درختچه خوش منظره، مخازن زیرزمینی برای جمع آوری آب های سطحی و بازگرداندن آن به سیستم آبیاری نیز از دیگر اقداماتی است که علاوه بر ایجاد منظره زیبا و تلطیف فضا، سیستمی کارآمد برای مدیریت آب و حفظ آن برای مدت طولانی در سایت است. توجه به عناصر کمظرین مانند پوشش گیاهی و آب صرفاً به منظور ایجاد فضای باز و خوش منظره بنظر نمی رسد زیرا تمامی عوامل با اهداف عملکردی برای تحقق اهداف پروژه، حفاظت از پوشش گیاهی و جانوری و ارتقاء ارزش های اکولوژیکی منطقه، پایداری زیست محیطی و استفاده هدفمند از آن به عنوان عاملی اصلی برای ایجاد فضایی شفابخش بوده است.
نمای ساختمان با الهام از گیاه بومی منطقه ( Banksia )
طراحی دریاچه مصنوعی با هدف آبیاری و نگهداری آب در سایت
در طول تاریخ، طبیعت جایگاه ویژه و مهمی در زندگی روزمره انسان داشته است. انسان در گذشته ،طبیعت را به سبک های مختلف در کنار مکان های مذهبی مانند صومعه ها، معابد مصری و … طراحی می کرده است. اما با تغییر تفکرات انسان در دوره مدرن نگرش به طبیعت و اهمیت استفاده از آن در محیط های انسانی کمرنگ شد و به همان نسبت سطح سلامت روحی و فیزیکی نیز کاهش یافت. اما دیری نپایید که بعد از دوره مدرن، برای افزایش سطح سلامت عمومی، انسان دوباره به طبیعت و خواص شفابخش محدود به محوطه مکان های مذهبی نمی شود و از آن به صورت مستقیم در فضاهای درمانی برای سلامتی انسان ها استفاده میکند. در پی چالش های انسان برای رسیدن به آرامش و کیفیت مناسب زندگی رویکرد شفابخشی با توجه به اصول کلی منظر شفابخش می تواند راهکاری مفید برای پاسخگویی به نیازهای انسان و ارتقای سطح سلامت او باشد.
پروژه بیمارستان فیونا استنلی در استرالیا به عنوان یکی از نمونه های موفق، نه فقط در حفظ و احیاء تنوع اکولوژیک بلکه به عنوان بیمارستانی شناخته می شود که موجب آرامش و افزایش سطح رضایت و سلامت بیماران و سایر افراد حاضر در این بیمارستان شده است. موفقیت این طرح به عنوان یک منظر شفابخش وابسته به عوامل متعددی است. در درجه اول طراح، منظر را به عنوان یک سیستم در نظر گرفته و برنامه ریزی و طراحی سازمان فضایی پروژه در مقیاس کلان با رویکرد کل نگر بوده است. ارائه راهکارها در مقیاس های مختلف با نگاه کل نگر در ساختار فضایی بیمارستان نقش مهمی در دستیابی به اهداف پایداری در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی طرح داشته است. در مقیاس خرد نیز طراحی زمینه گرا که منطبق بر بستر طبیعی، جغرافیایی و فرهنگی است، یکی از بحث های مهم و هدایتگر معماران منظر در طراحی این سایت و از عوامل تاثیرگذار بر موفقیت طرح این بیمارستان بوده است . همچنین طبیعت و استفاده از ظرفیت های آن نقش اصلی را در طراحی ساختار کلی داشته و با افزایش تنوع زیستی، ایجاد هماهنگی و تلطیف فضاها در سایت، طرح را به یکپارچگی و پایداری بیشتر نزدیک کرده است . تمامی اقدامات در طراحی این مجموعه در مقیاس خرد مانند ایجاد جذابیت های بصری، طراحی مسیرهای پیاده روی با فرم های طبیعی، مبلمان ها و نورپردازی های مناسب و خوانا و … همگی علاوه بر عملکرد مستقل خود در تعامل و ارتباط با یکدیگر موجب وحدت، یکپارچگی و هویت مندی منظر کلی سایت شده که در نهایت یک مجموعه کارآمد، پویا و شفابخش را به وجود آورده است .